Er zijn veel soorten volksvermaak. Denk aan Koningsdag, carnaval of de kermis. In dit thema worden enkele vormen van volksvermaak uitgelicht. De meeste bronnen gaan echter over de kermis in de 19e eeuw. De kermis is een volksvermaak die al eeuwen gevierd wordt. Welke rol nam de kermis in het dagelijks leven in?
Eten en drinken
Voor tal van mensen is de komst van de kermis dé gelegenheid om eens per jaar uit de band te springen en even het harde bestaan te vergeten. Er wordt vooral veel gegeten en gedronken tijdens de kermis.
Op de Haarlemse kermis van 1873 staan verspreid over de stad eenentwintig poffertjeskramen. Daarnaast staan er ook twee tenten met ververschingen, waar onder andere bier kan worden gedronken. Er is een café chantant, een terrasje waar kleine groepen van uitvoerende kunstenaars populaire muziek voordragen aan het publiek. De tenten met ververschingen waren respectievelijk zo groot als 187 en 52,5 vierkante meter. Het café chantant bedraagt maar liefst 331 m2.
Tegen het einde van de negentiende eeuw neemt het aantal eet- en drinkgelegenheden en de mate van specialisatie toe. Op de kermis van 1892 naast twee café chantants; eenentwintig gebakkramen, vijf wafelkramen, twee beignetkramen, drie suikerwerkkramen, vier koekkramen, drie nougatkramen en elf poffertjeskramen.
Kritiek op de kermis
Niet iedereen is blij met de kermis. Vooral aan het eind van de negentiende eeuw groeit de kritiek. Losbandigheid, dronkenschap en zedeloosheid van de kermisgangers zijn de voornaamste tegenargumenten. Daarom verkorten veel gemeenten de kermis met een aantal dagen. Dit is voor tegenstanders echter niet voldoende. Tussen 1850 en 1900 wordt in tenminste twintig gemeenten de kermis afgeschaft, waaronder Amsterdam (1875), Arnhem (1877) en Heemstede (1890).
Voor ‘de gewone man’ biedt de kermis juist ontspanning. Daarnaast brengt de kermis voor zowel kermisexploitanten als lokale ondernemers veel geld in het laatje. Met name winkeliers zijn bang dat zij de inkomsten afkomstig van de “duijzenden vreemdelingen” nu mis lopen.
Geld verdienen
Alle verschillende kramen en stallen op de kermis worden ingedeeld door de marktmeester. In zijn lijsten worden de attracties, theaters en andere bezienswaardigheden jaar na jaar aangevuld met diverse ambachtslieden, winkels en kraampjes. Je kunt denken aan glasblazers, manden- en meubelmakers, dokters, muzikanten zoals orgeldraaiers, kwakzalvers, verhalenvertellers, (prenten)verkopers en eigenlijk alle zaken en hebbedingetjes die je niet snel in het dagelijks leven tegen zou komen.
Omdat de kermissen gegarandeerde publiekstrekkers zijn, is het voor veel exploitanten een belangrijke bron van inkomsten. Hiervoor hebben ze wel altijd een vergunning nodig voor een kraam of stal. Maar dat is natuurlijk een kleine prijs om tijdens deze weken veel geld te verdienen. Een standplaats voor een stal-plek kost maar 30 cent (€3 vandaag de dag) tegenover fl. 126,26 (€ 2.843) voor het grootste circus van dat jaar. Deze lage kosten en het ontbreken van afmetingen doet vermoeden dat deze kooplieden alleen op een door de marktmeester geselecteerde tent of ‘stal’ mogen staan.

Beschikbare tools
Overzicht van alle transcripties
Overzicht van bron(nen) op de kaart
Man zonder slaap

Toen ik dit levend skelet in 1858 op
de kermis te Haarlem sprak, was hij
verrast mij te ontmoeten die hem
zeide zijne ouders in 1856 te Tours
ontmoet te hebben in een herbergje
op den weg naar Nettray, waar mijn
paard een oogenblik bij zijn ouders
stalde. Met een glas van vreugde
vernam hij van mij zij nog in leven
waren.
Dit skelet was nu bevestigd in zijn
weten dat er vóór hem een dusda-
nig geraamte reeds te kijk was ge-
weest, dat zijn nu patron nim-
mer van hem had willen geloven
en die ik nu door een kopij dus heb
figuur en de beschrijving van
C. A. Seurat vernam heb de waar-
heid was.
Van Breugel
Stapvoets rijden

Haarlem 17 junij 1875
Wedele gestiengen
Heer
Daar de nobelstaat
gedurende de kermis on
misbaar schijnt te zijn
voor rijtuigen
zoo waare het wenselijk
tat dien straat om zijn
smalte en om de 41 klijne
kinderen die er in zijn
en aan geen rijtuigen
gewoon zijn stapvoets
gereden te worden
zoo wensen wij dat uwe
ons verzoek niet zal ver
smaden zoo het kan zijn.
G. Lensen
Kermis als bron van zedelijk kwaad

Aan den Raad der ge-
meente Haarlem,
geeft met verschuldigen eerbied
te kennen de Haarlemsche afdeeling
van de “Nederlandsche Vereeniging tegende
Prostitutie” (goedgekeurd bij Kon. Besluit
dd. 27 November 1887, no. 21),
dat zij van harte instemt met het
verzoekschrift tot afschaffing der
kermis alhier, dat onder dagtoekoming van
30 September ll bij Uwen Raad is inge-
diend, door den Kerkeraad der Ned. Her. Gemeente alhier
dat zij mitsdien eveneens met het
verzoek tot u komt om de kermis alhier
in het zedelijk en stoffelijk belang onzer
burgerij af te schaffen.
4 welk doende, namens de af-
deeling voornoemd,
Jac Post
voornemend voorzitter
G. Velthuysen
Haarlem, 10 nov 1892
De kermis

Aan Haar Edele Lieden
groot achtbaare,
de heere bourgermeestren
En regeerders der stat
Haarlem
Geeft ootmoediglijk te kenne Pieter Marcelle
Dat hij suppliant geerne soude voorstaan op-
de aanstaande kermis buijten de groote hout
poort met een tent, om daar in te vertoonen,
een troup koordanssers, en dewijl hij
suppliant weet dat hetselve niet kan geschiede
sonder consent van haar Edele Lieden, soo keert
hij dierhalve sig tot haar Edele Lieden versoekende
dat sij die sijn versoek sulle gelieve te
permiteeren
T'welck doende etc.
Verdieping
-
Acrobaat en goochelaar Alice bleef haar publiek verrassen:
https://onh.nl/verhaal/acrobaat-en-goochelaar-alice-bleef-haar-publiek-verrassen -
Mevrouw Jut in ‘De Liefde’:
https://onh.nl/verhaal/mevrouw-jut-in-de-liefde